Olga Carlisle* – Carlisle: A keni vështirësi me postën tuaj?
Pastërnak: “Në fillim kontrolloja çdo gjë që më dërgohej. Kishte shumë gjëra aty, të cilat kisha kënaqësi t’i prisja, sot, ndërkohë jam i shqetësuar me volumin e saj dhe me detyrimin e madh për t’ju përgjigjur të gjithave letrave.
Ashtu si edhe mund ta imagjinoni, disa nga letrat që merrja dhe që kuptohet lidheshin me Doktor Zhivagon ishte krejtësisht absurde. Kohë më parë, dikush më shkroi rreth Doktor Zhivagos në Francë, pasi i ishte kërkuar të bënte një skicë mbi romanin. Hamendësoj se kjo e pengonte disi sensin e rregullit tek francezët…Por sa budalla, pasi planin e romanit e kishte konturuar nga poezitë që e shoqërojnë veprën. Kjo ishte arsyeja pse vendosa t’i botoja ato bashkë me romanin. Ato ishin atje gjithashtu për t’i dhënë romanit më shumë përmbajtje, e shumë më tepër larshmëri. Për të njëjtën arsye, përdora dhe simbolikën e religjionit-për t’i dhënë ngrohtësinë e duhur librit. Tashmë disa kritikë janë fiksuar kaq shumë pas këtyre simboleve, vendosur në libër në një mënyrë që të kujton sesi gjërat futen në furrë për t’u ngrohur-saqë do më pëlqente edhe mua vetë të më sajonin dhe të përfundoja drejt e në sobë”.
A i keni lexuar esetë kritike të Edmund Wilson në lidhje me Doktor Zhivago?
“Po, i kam lexuar dhe vlerësova perceptimin dhe inteligjencën, por ju duhet të kuptoni edhe një gjë se romani nuk duhet të gjykohet kurrë në linja teologjike. Asgjë s’është hequr nga kuptueshmëria ime e botës. Dikush mund të jetojë dhe të shkruajë pafund, me ndihmën e rezervave të reja që ofron jeta. Jam i bindur në lidhje me këtë nocion të besueshmërisë në pikëpamjen e të gjithë kostove. Jeta rreth nesh gjithmonë ndryshon dhe unë besoj se dikush që orvatet të shkruajë duhet të përpiqet të ndryshojë tatëpjetën e tij, të paktën njëherë në çdo dhjetë vjet. Devocioni i madh historik në një pikëpamje është shumë i huaj për mua-është thjesht një si mungesë poshtërimi. Majakovski e vrau veten sepse krenaria e tij nuk mund të paqtohej me diçka të re që po i ndodhte brenda vetes apo që po ndodhte asokohe rreth tij”.
***
Ndërkohë, arritëm ndanë një porte pranë një gardhi të ulët të drunjtë. Pasternaku ndaloi. Ai ishte tamam atje ku duhej; madje biseda jonë e kishte vonuar disi. Kishte ende shumë e shumë gjëra të cilat doja t’ia pyesja në atë moment. Pasternaku më tregoi udhën drejt stacionit të trenit, që ishte në fakt shumë afër, një udhë tëposhtë që merrte pas një varreze të vogël. Një tren i vogël elektrik më përcolli në drejtim të Moskës dhe mbërrita atje në më pak se një orë. Ishte ndoshta sak ai që e kishte përshkruar aq me saktësi Pasternaku në Trenat e hershëm.
Dhe, Zotëria e tij i nderuar, që shikoj i përulur
Fshatarja e vjetër, Moskovitë
Artizanë të zakonshëm, punëtorë të thjeshtë;
Studentë të rinj dhe provincialë
Nuk shikoj gjurmë nënshtrimi;
Lindur në trishtim, druajtje
Apo kështu duan. Ato lindin provat e tyre ditore
Njësoj si mjeshtrat që erdhën të këqyrin
Përshtatur në çdo lloj sjellje;
Në nyjet e vogla në qoshet e qeta;
Fëmijët dhe të ritë që aq qetë rrinë;
Thithur si ekspertët në lexim
E pastaj moskovitët na përshëndesin ne nga mjegulla
E errësirës që përthyhet me grinë e argjendë…
Dy vizitat e mia pasuese me Pastërnakun m’u shkrinë në kujtesë në një si bashkëbisedim të gjatë për letërsinë. Megjithëse refuzoi të më jepte një intervistë formale (“Për këtë duhet të vini sërish por kur të jem më pak i zënë, mbase vjeshtën tjetër”) dukej se ishte i interesuar më shumë për pyetjet të cilat do i bëja. Përveç sillës, ndenjëm vetëm dhe nuk pati as edhe njëherë ndërprerje. Në të dy herët, teksa përgatitesha të nisesha, Pasternaku më puthte duart në zakonin e vjetër rus dhe më kërkonte të rikthehesha sërish të dielën e ardhshme.
E kujtoj se të kthehesha sërish në shtëpinë e Pastërnakut nga stacioni në muzg duhet të përshkoja një rrugë më të shkurtër, që e dija mësuar tashmë por që përshkonte varrezat. Papritmas, era u bë shumë e fortë; filloi një stuhi bore. Shikoja sesi bora fluturonte në shtjella të madha përmes projeksionit të dritave të largëta të stacionit. U bë shpejt shumë errësirë; fillova të kisha shumë vështirësi në të ecur përballë erës që forcohej. E dija se ky ishte dimri i zakonshëm rus, por ishte për herë të parë që shikoja një të tillë, një stuhi, të kurrë se kisha parë në jetën time. Kjo më kujtonte poezitë e Pushkinit dhe Blok dhe më solli ndërmend po ashtu poezitë e hershme të Pastërnakut dhe stuhinë e borës së “Doktor Zhivagos”. Që të arrija në shtëpinë e tij pak minuta më vonë dhe të dëgjoja fjalitë e tij eliptike që u ngjanin kaq shumë vjershave, dukej tashmë shumë i vështirë.
Kisha mbërritur shumë vonë për të ndjekur sillën e mesditës; familja e Pastërnakut po pushonte ndërsa shtëpia dukej krejt e shkretë, Pastërnaku insistoi se unë kisha diçka për të ngrënë dhe kuzhinieri mund të sillte pak mish dreri dhe votkë në dhomën e ngrënies. Rreth orës katër mbasdite dhoma u errësua por ishte e ngrohtë, e ndarë nga bota thjesht me një tingull të borës dhe erës që rrihte shtëpinë nga jashtë. Unë isha e uritur dhe ushqimi ishte vërtetë shumë i shijshëm. Pastërnak u ul përballë tavolinës për të biseduar për gjyshin tim Leonid Andreev. Ai kishte lexuar vetëm pak kohë më parë disa nga tregimet e tij dhe më tha se i pëlqente shumë. “Ato mbajnë vulën e atyre mrekullive ruse të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ato vite tani janë strukur në kujtesën tonë dhe përvijohen në mëndje njësoj si malet e larta, të cilat në distancë duken aq të mëdha. Andreev ishte krejt nën magjinë e Niçes, ai mori nga Niçe pikërisht shijen e tij për ekzagjerimet. Kështu bëri dhe Scriabin. Niçen e kënaqte tejzgjatja ruse ndaj ekstremizmave, absolutes. Në muzikë dhe në shkrim, njerëzit duhet të kishin këtë horizont të stërmadh përpara se ata të merrnin me mënd specifikimet, që do bënin me veten”.
Pastërnak më foli për një pjesë që sapo kishte dërguar në një revistë në Lindje me subjektin “Çfarë është njeriu?”
“Aq i vjetër e aq jashtë mode duket Niçe , ai që dikur ishte mendimtari më i rëndësishëm në ditët e rinisë sime! Çfarë influence të jashtëzakonshme-që nga Wagner tek Gorki …Gorki ishte krejt i mbarsur me idetë e tij. Aktualisht, funksioni kryesor i Niçes ishte të transmetonte shijen e keqe të periudhë së tij. Tashmë ishte Kirkegardi, thjesht më i njohur nga këto vite, filozofi i destinuar për të influencuar thellë në vitet tona. Do të doja të njihja më mirë punët e Berdyayevë; Ai është në të njëjtën linjë të mendimit më mua, besoj-në të vërtetë dhe e besoj si një shkrimtar të vërtetë të kohës sonë”.
Po bëhej gjithmonë e më shumë errësirë në dhomën e ngrënies dhe ne lëvizëm drejt një dhome të vogël ndenjje në të njëjtin kat, ku kishte pak dritë. Pasternaku më solli mandarina. I hëngra me një ndjenjë të çuditshme të diçkaje që e kisha provuar dhe më parë; mandarinat gjenden shpesh në punët e Pastarnak-madje që nga fillimi i Doktor Zhivagos, por edhe në poezitë më të hershme. Ato dukeshin se qëndronin për një lloj rituali të shuarjes të urisë. Dhe, atëherë kishte dhe një tjetër ndjellje të gjallë të një poezie të Pastërnakut… ashtu si stuhia e erës, e cila frynte që nga jashtë-mu si një piano e madhe e hapur, e zezë dhe e stërmadhe, që mbushte të gjithë dhomën:
…Dhe sërish ne ishim aq afër
Në muzg këtu, muzika shkundet sipër
Dhe zjarri, vit pas viti, si faqet e një ditari.
Në këto mure, ashtu si ishin në dhomën e ngrënies, kishte shumë skica nga Leonid Pasternak. Atmosfera ishte tejet serioze dhe qetësuese në të njëjtën kohë.
Dukej një kohë e mirë për ta pyetur Pastërnakun në lidhje me diçka që më mundonte prej kohësh. Kisha dëgjuar nga njerëz që e kishin takuar dikur kur po ripunonte Doktor Zhivagon se kishte larguar shumë nga vjershat e tij të hershme në vepër, pasi i dukeshin si shumë të vjetruara. E kisha vështirë ta besoja këtë, pasi ka një perfeksion klasik te temat e sjella por sidomos te pjesët “Variacionet” apo edhe “Motra ime”, “Jeta”, që janë pjesë eksperimentale ashtu si ishin zakonisht krijimet në vitet 1920. I gjykoja mirë këto poezi dhe i njihja gati përmendsh dhe madje edhe mund t’i recitoja me shumë entuziazëm. Ndodhte që shpesh dikush mund të kuptonte influencën e Pastërnakut si simboli i vërtetë i viteve të Revolucionit dhe të viteve ’20. Atëkohë arti dhe idetë revolucionare dukeshin të pandara me njëra-tjetrën. Ishte e mjaftë të lije dikë të përfshihej nga valët e ngjarjeve për t’iu ngatërruar krejt idetë. Kishte pak zgjidhje shpirt-copëtuese për të bërë (dhe unë kapa një zgjatje të këtyre viteve në pjesën e përfaqësimit të intelektualëve të rinj rusë). A ishte e vërtetë vallë që Pastërnaku i flaku këto punë të hershme?
Në përgjigjen e Pastërnakut vërejta një si shenjë shpërfillëse. Kjo, ndoshta, për shkak se atij nuk i pëlqente qtë admirohej thjesht për këto poezi-që kishte realizuar apo sepse mendonte se ato ishin të patejkalueshme? Apo ishte një si lodhje artistike, pasi ishte i pakënaqur me arritjet e shkuara, që lidheshin vetëm me problemin e atëhershëm artistik ?
“Këto poezi duhet të konsiderohen disi si skica të shpejta-vetëm se ato duhet të krahasohen me punët e më të vjetërve. Dostojevski dhe Tolstoi nuk ishin romancierë, Blok s’ishte poet. Në bash të letërsisë-në botën e gjëra të zakonshme, konvencioneve, emrave të caktuar-ata ishin thjesht tre zota që flisnin pasi kishin diçka për të thënë…dhe dukeshin si një gjëmim. Ndërsa për sa i përket lehtësive të njëzetës, merr rastin e babait tim për shembull. Sa shumë kërkime, sa shumë përpjekje për të mbaruar një nga pikturat e tij! Suksesi ynë në vitet ‘20 ishte veçanërisht i lidhur me shansin. Brezi im e gjeti vetveten në pikën kryesore të historisë. Punët tona u diktuan nga koha. Ato e humbën universalitetin; tashti ato janë vjetruar krejt. Për më tepër, besoj se nuk ka mundësi më shumë për poezi lirike për të shprehur eksperiencën tonë të jashtëzakonshme. Jeta është rritur në mënyrë të pavolitshme dhe madje është bërë shumë e komplikuar. Ne kemi marrë vlera të cilat janë më mirë për t’u shprehur në prozë. Jam përpjekur t’i shpreh ato përgjatë të gjithë romanit tim, i kam ato në mëndje ashtu si edhe i shkruaj zakonisht dramat e mia”.
***
Çfarë mund të na thoni për Zhivagon? A e ndjeni ende atë, që dikur i thatë prindërve të mi më 1957 se është figura më e rëndësishme e punës tuaj?
“Kur shkrova ‘Doktor Zhivagon’ kisha ndjenjën e një borxhi jashtëzakonisht të madh në drejtim të bashkëkohësve të mi. Ishte një përpjekje për ta riparuar. Kjo ndjenjë detyrimi ishte kaq shumë mbytëse, saqë ngadalë vazhdova të përparoja në roman. Pas kaq shumë vitesh duke shkruar poezinë lirike apo përkthimin, më dukej se ishte detyra ime për të bërë një deklaratë për kohën tonë-rreth këtyre viteve, të distancuar por edhe ende shumë përvijuese dhe që na rrethonte kaq afër. Koha ishte vërtetë shumë shtypëse. Doja të regjistroja të kaluarën dhe nderin te ‘Doktor Zhivago’ aspektet më të mrekullueshme dhe më të ndjeshme të Rusisë së atyre viteve. Nuk do kishte kthim pas në vitet e baballarëve dhe stërgjyshërve tanë por do përqendrohesha në lulëzimin e madh të së ardhmes sonë, ku parashikoja se vlerat e vërteta duhet të ringjalleshin. Jam përpjekur t’i përshkruaj dhe nuk e di nëse ‘Doktor Zhivago’ mund të konsiderohet si krejtësisht i suksesshëm si roman, por me gjithë gabimet, ndjej se ka më shumë vlera sesa ato të poezive të hershme. Është më e pasur, më shumë njerëzore sesa segmente të rinisë sime”.
Mes bashkëkohësve tuaj në vitet ‘20 cilin mendoni se duhet theksuar më shumë?
“Ju e dini sesi ndjehem rreth Majakovskit. E kam thënë me të gjithë zërin në autobiografinë te Sjellja e sigurt. Jam shumë indiferent për shumë nga punët e tij të mëvonshme me përjashtim të poezisë së fundit të pambaruar ‘Me të gjithë zërin tim’. Rënia veçmas e formës, varfëria e mendimit, pabarazia që është karakteristike me poezinë e kësaj periudhe janë të huaja për mua. Por këtu gjendet dhe një shpjegim. I dua gjithë gjërat e Eseninit që e kanë rrokur aq mirë erën e botës ruse. Vendosa Cvetaevën si krijuesen më të lartë, në mendimin tim, ajo ishte një poete e formuar që nga fillimet e saj. Në një moshë plot me afeksione kishte zërin e saj njerëzor, krejt klasik. Ajo ishte një grua me shpirt burri. Lufta e saj me jetën e përditshme i dha një forcë të jashtëzakonshme. Ajo punoi shumë me poezinë dhe madje arriti një qartësi perfekte. Ajo ishte një poete shumë më e madhe sesa Akhmatova, ndaj thjeshtësinë dhe lirizmin ia kam admiruar gjithnjë. Vdekja e Cvetaeva ka qenë një nga trishtimet më të mëdha të jetës sime”.
Çfarë mund të na thuash për Andrei Bely, sa influencë ka pasur në këto vite?
“ Bely ishte shumë hermetik dhe i kufizuar. Horizonti i tij ishte i krahasueshëm me atë të muzikës së dhomës-asnjëherë më i madh. Nëse do të kishte vuajtur realisht, mund të na kishte sjellë pjesën e vërtetë të punëve për të cilat ai ishte vërtetë i aftë. Por ai s’mundi të vijë kurrë në kontakt me jetën reale. A është vallë ky fati i shkrimtarëve që vdesin të ri si Bely, e që mbeteshin aq të magjepsur pas formave të reja? Unë kurrë s’i kam kuptuar këto ëndrra për një gjuhë të re e për një formë komplet origjinale nga shprehja. Për shkak të kësaj ëndrre shumë nga punët e viteve ’20 mbetën thjesht eksperimente stilistike. Zbulimi më i jashtëzakonshëm ka qenë kur artisti është shastisur nga ajo që duhet të thoshte. Atëherë përdori gjuhën e vjetër me ngutin e vet dhe kjo gjuhë arriti e u transformua nga brenda. Madje edhe në këto vite, dikush ndjente pak keqardhje për Bely sepse ai ishte kaq i prerë nga jeta reale, e cila mund ta ndihmonte gjeninë e tij për të lulëzuar”.
Çfarë mund të na thuash për poetët më të rinj?
“Jam i impresionuar nga shtrirja e poezisë që duket si një pjesë e jetës së përditshme të rusëve. Botimi i gati njëzetë mijë volumeve të poezisë bërë nga poetët e rinj përbën një fakt shumë tërheqës si fakt për një perëndimor por aktualisht poezia në Rusi nuk është aq e gjallë sa mund ta mendoni ju. Është thjesht e kufizuar për një grup të vogël intelektualësh. Dhe poezia e sotme është dënuar për të qenë shumë e zakonshme. Është njësoj si modeli i letrës së murit, shumë tërheqëse për syrin por në fakt pa atë që quhet raison d’être. Natyrisht disa njerëz të rinj kanë përshfaqur talent-për shembull Jevtushenko”.
A mund të pohoni se gjysma e parë e shekullit të njëzetë për shkrimtarët rusë mund të quhet si një kohë e arritjeve të larta në poezi më shumë sena në prozë?
“Nuk e mendoj këtë kaq shumë. Besoj se sot proza është një medium-i përpunuar, një prozë më e pasur ngjashëm me atë të bërë prej Faulkner. Puna e sotme duhet të rikrijohet në të gjithë segmentet e jetës. Kjo është ajo që unë po përpiqem të them në pjesët e mia të reja. Them përpjekje se jeta e përditshme është rritur dhe është bërë shumë më e komplikuar për mua. Ajo duhet të jetë kudo për një shkrimtar të mirënjohur, teksa jam i papërgatitur për këtë lloj roli. Nuk dua një jetë, e cila të jetë e privuar nga e fshehta dhe qetësia. Më duket se në të ritë e mi kishte punë dhe ajo përbënte një pjesë integrale të jetës, e cila më ndriçoi në çdo gjë. Tashti ajo përbën diçka për të cilën dua të luftoj. Të gjitha këto kërkohen nga studiuesit, redaktorët, lexuesit që nuk mund të injorohen, sëbashku me përkthimet që e kanë asgjësuar kohën time…Ju duhet t’u thoni njerëzve jashtë që janë të interesuar për mua se i vetmi problemi im serioz është pra kjo mungesë e tmerrshme e kohës”.
*Përktheu nga origjinali
Ben Andoni